Militarium.net

Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1937

Traktat ryski z 18.03.1921 r. pomiędzy Polską a Rosją Radziecką, wytyczający granicę państwową, nie spowodował ustabilizowania sytuacji na obszarze przygranicznym, na którym istniał nadal pas sporny. Poza tym władze rosyjskie odrzucały, nawet ostatecznie ustalony 23.11.1923 r. i uznany przez Radę Ambasadorów, przebieg linii granicznej używając argumentu, że nie był on wytyczony zgodnie z zasadą samostanowienia narodów. W istocie linia graniczna przebiegała przez dwa terytoria etniczne (białoruskie i ukraińskie), pod względem geograficzno-wojskowym była również tworem sztucznym (nie opierała się o przeszkody naturalne, dzieliła Polesie). Władze radzieckie zaczęły wspierać i inspirować bandy terrorystyczne mniejszości narodowych w Polsce oraz wypady z terytorium ZSRR na wschodnie powiaty RP (np. w nocy 3-4.08.1924 r. uzbrojony oddział liczący około stu osób pod dowództwem oficera RKKA przekroczył granicę i zaatakował Stołpce w województwie nowogrodzkim. Miasto zostało opanowane przez napastników, splądrowano sklepy i domy, zniszczono posterunek policji oraz stację kolejową). Specyficzne warunki społeczno-polityczne na obszarach wschodnich Rzeczypospolitej spowodowały, iż żadna z działających tam w latach 1919-1924 formacji granicznych nie była w stanie zrealizować zadań ochrony granicy. Różnice w systemach polityczno-gospodarczych, konflikty narodowościowe, a także brak oficjalnych stosunków dwustronnych umacniały destabilizację na granicy. Powołanie jednolitej formacji do ochrony granicy wschodniej wymuszone było również szerzeniem się bandytyzmu na terenach Białorusi i Ukrainy (m.in. działania Ukraińskiej Organizacji Wojskowej), szczególnie w 1924 r. wzrosła również liczba napadów z terytorium ZSRR i Litwy (formalnie granica polsko-litewska nie została uznana przez rząd litewski, który określał ją jako linię demarkacyjną, choć została zaakceptowana przez Ligę Narodów 3.02.1923 r.). Przejęcie ochrony granicy przez Policję Graniczną (wcześniej granica wschodnia chroniona była m.in. przez formacje wojska i Straż Graniczną) w okresie od 1.07.1923 r. do 31.10.1923 r., nie polepszyło sytuacji, bowiem nie miała ona odpowiednich środków do skutecznego przeciwdziałania przestępczości granicznej i dywersji w rejonach przygranicznych.

Decyzję o utworzeniu specjalnej formacji ochrony i obrony granicy wschodniej podjęto podczas specjalnego posiedzenia Rady Ministrów z udziałem Prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego w dniach 21-22.08.1924 r. Uchwałą Połączonego Komitetu Rady Ministrów zdecydowano o powołaniu Korpusu Ochrony Pogranicza, który miał przejąć od Policji Granicznej zabezpieczenie granicy wschodniej (z ZSRR, Litwą i Łotwą) i terenów przygranicznych pod względem bezpieczeństwa publicznego, skarbowo-celnym i wojskowym. Do jego zadań miało należeć strzeżenie nienaruszalności znaków i urządzeń granicznych, niedopuszczenie do nielegalnego przewozu i przerzutu towarów przez granicę oraz do nielegalnych przekroczeń granicy, zwalczanie przemytu i wykroczeń skarbowych oraz wykroczeń w zakresie przepisów o granicach państwa, współdziałanie z organami wojska w dziedzinie obrony państwa. KOP miał składać się z jednostek o pełnych stanach etatowych. Żołnierze mieli być byli specjalnie dobierani i pochodzić głównie z województw zachodnich. Przed wcieleniem do KOP odbywali przeszkolenie w jednostkach liniowych. Do KOP wysyłano też wszystkich żołnierzy służby czynnej narodowości niemieckiej.

Kompania batalionu Derdekały w czasie inspekcji (fot. T. Marcinkowski)

Korpus Ochrony Pogranicza utworzono rozkazem MSWojsk gen. dyw. Władysława Sikorskiego z 12 września 1924 r. a jego struktura została ustalona instrukcją Sztabu Generalnego z 17 września 1924 r. Wg etatu KOP, jako odrębna część sił zbrojnych, miał liczyć 904 oficerów, 6263 podoficerów zawodowych oraz 20520 podoficerów i szeregowców służby zasadniczej. KOP miał podlegać dwóm resortom. MSWojsk. pod względem personalnym, organizacyjnym, operacyjnym i wyszkolenia oraz MSW pod względem ochrony granicy, bezpieczeństwa w pasie granicznym oraz budżetu (od połowy 1938 r. w sprawach wywiadu oraz przygotowań do zadań wojennych KOP podlegał również GISZ). Pierwszym dowódcą KOP został 15.09.1924 r. gen. bryg. Henryk Odrowąż-Minkiewicz.

Ustalona wówczas docelowa struktura KOP przedstawiała się następująco: dowództwo Korpusu Ochrony Pogranicza (ze sztabem, referatami: wywiadowczym, intendentury, uzbrojenia, łączności, saperów, zdrowia, weterynarii, sprawiedliwości, łącznie 24 oficerów, 13 podoficerów, 40 szeregowych), dowództwa pięciu brygad (dowódca ze sztabem i służbami intendentury, uzbrojenia i łączności, 8 oficerów, 5 podoficerów, 9 szeregowych, 9 koni, 2 pw, 5 kbk, 17 kb, 2 szable, 1 samochód osobowy) ze zmienną ilością oddziałów podporządkowanych (łącznie planowano trzydzieści batalionów ochrony pogranicza i trzydzieści szwadronów kawalerii). Podstawowymi jednostkami Korpusu miały być bataliony ochrony pogranicza (dowódca z drużyną, cztery kompanie po trzy plutony oraz pluton ckm i pluton łączności, 25 oficerów, 200 podoficerów, 603 szeregowych, 57 koni, 16 psów, 2 pw, 439 kb, 280 kbk, 48 garłaczy, 48 rkm, 2 ckm, 15 wozów, 6 biedek, 4 kuchnie, 1 motocykl, 7 rowerów) oraz szwadron kawalerii: dowódca z pocztem i taborem, cztery plutony liniowe po dwie sekcje liniowe (3 oficerów, 19 podoficerów, 65 szeregowych, 81 koni, 82 szable, 7 pw, 77 kbk, 2 wozy, 1 kuchnia). Zadaniami związanymi z wyszkoleniem kadry zajmować się miały szkoły podoficerów zawodowych piechoty, podoficerów zawodowych kawalerii, tresury psów służbowych oraz kompanie szkolne podoficerów służby czynnej. W ramach KOP utworzyć miano także dywizjon żandarmerii oraz szefostwo wywiadu (początkowo tylko oficerowie wywiadu przy dowództwach batalionów, od 3.02.1925 r. Samodzielny Referat Wywiadowczy Dowództwa KOP). Łącznie etat KOP ustalono na 27 687 żołnierzy, w tym 904 oficerów, 6823 podoficerów i 20 520 szeregowych. Zgodnie z przyjętym wówczas planem organizacja formacji miała przebiegać w trzech etapach - w pierwszym (do 1.11.1924 r.) planowano sformowanie trzech dowództw brygad, dziesięciu batalionów i dziesięciu szwadronów, w drugim (do 1.03.1925 r.) kolejne dowództwo brygady, dziesięć batalionów i tyle samo szwadronów a w trzecim, (do 11.03.1926 r.) ostatnie dowództwo brygady, i po dziesięć batalionów i szwadronów.

Do końca 1924 r. utworzono trzy brygady KOP obsadzające granicę polsko-rosyjską na Wołyniu i Białorusi, które rozpoczęły obsadzanie granicy od 27.10.1924 r. do 11.11.1924 r. Były to: 1. Brygada KOP ze sztabem w Zdołbunowie (2. Batalion Graniczny Bereźne, 3. Batalion Graniczny Hoszcza, 4. Batalion Graniczny Derdekały, 3. Szwadron Kawalerii Derdekały, 4. Szwadron Kawalerii Niewirków, 5. Szwadron Kawalerii Żurno); 2. Brygada KOP ze sztabem w Baranowiczach (6. Batalion Graniczny Iweniec, 8. Batalion Graniczny Stołpce, 9. Batalion Graniczny Kleck, 2. Szwadron Kawalerii Iweniec, 9. Szwadron Kawalerii Stołpce, 10. Szwadron Kawalerii Radziwiłłmonty) oraz 3. Brygada KOP ze sztabem w Wilejce (1. Batalion Graniczny Budsław, 5. Batalion Graniczny Łużki, 7. Batalion Graniczny Podświle, 10. Batalion Graniczny Krasne, 1. Szwadron Kawalerii Budsław, 6. Szwadron Kawalerii Łużki, 7. Szwadron Kawalerii Podświle, 8. Szwadron Kawalerii Krasne). Jednostki KOP (przede wszystkim bataliony) ugrupowano w trzy rzuty. Pierwszy, najbliższy granicy, stanowiły strażnice (drużyny po 18 żołnierzy), drugi rzut to plutony odwodowe kompanii a trzeci to odwód batalionu, złożony z plutonu 2 ckm. Odwodami brygady miały być zarówno bataliony jak i szwadrony kawalerii.

Rozpoczęto również formowanie 11. Batalionu Granicznego i 11. Szwadronu Kawalerii, ostatecznie podporządkowanych w styczniu 1925 r. 1. Brygadzie KOP. Kolejno, rozkazem MSWojsk z 16 lutego 1925 r., powstały dwie kolejne brygady KOP (z terminem gotowości 12 marca 1925 r.) ochraniające Małopolskę Wschodnią i Polesie: 4. Brygada KOP ze sztabem w Czortkowie (12. Batalion Graniczny Skałat, 13. Batalion Graniczny Kopyczyńce, 14. Batalion Graniczny Borszczów, 12. Szwadron Kawalerii Koszlaki, 13. Szwadron Kawalerii Czortków, 14. Szwadron Kawalerii Wasylkowice) oraz 5. Brygada KOP ze sztabem w Łachwie (15. Batalion Graniczny Ludwikowo, 16. Batalion Graniczny Sienkiewicze, 17. Batalion Graniczny Dawigródek, 18. Batalion Graniczny Rokitno, 15. Szwadron Kawalerii Nowosiółki, 16. Szwadron Kawalerii Lenin, 17. Szwadron Kawalerii Rokitno). Planowano również utworzenie dalszych ośmiu batalionów i od ośmiu do szesnastu szwadronów, w celu polepszenia manewrowości sił Korpusu. Ostatecznie, z uwagi na koszt, zaniechano tworzenia nowych szwadronów kawalerii. W związku z tym kolejne, nowo utworzone 19. Batalion Odwodowy, 20. Batalion Odwodowy oraz 18. Szwadron Kawalerii Druja, 19. Szwadron Kawalerii Olkienniki i 20. Szwadron Kawalerii Nowe Święciany, stanowiące do lutego 1926 r. odwód istniejących brygad od 15.03.1926 r. weszły w skład 6. Brygady KOP rozmieszczonej nad granicą polsko-litewską i polsko-łotewską, ze sztabem w Wilnie. Utworzono również 21. Batalion Graniczny Niemenczyn, 22. Batalion Graniczny Nowe Troki, 23. Batalion Graniczny Druskienniki i 24. Batalion Graniczny Sejny, natomiast zaniechano planów utworzenia nowych szwadronów kawalerii. Zorganizowano również Szkołę Podoficerów Zawodowych Piechoty (komendant z drużyną, kompania szkolna z dwoma plutonami, 4 oficerów, 17 podoficerów, 18 szeregowców, 96 elewów, 5 koni, 4 pw, 37 kbk, 126 kb, 8 rkm, 2 ckm, 1 armata piechoty, 1 moździerz, 3 szable, 3 wozy, 1 rower) i Szkołę Podoficerów Zawodowych Kawalerii w Ostrogu (komendant z drużyną, szwadron szkolny z dwoma plutonami, drużyną ckm, oddziałem luzaków i kursem podkuwaczy, 5 oficerów, 27 podoficerów, 60 szeregowych, 72 elewów, 90 koni, 17 pw, 118 kbk, 4 kb, 4 rkm, 2 ckm, 69 szabli, 24 lance, 3 wozy, 2 taczanki, 1 kuchnia), brygadowe szkoły podoficerów oraz utworzono w brygadach i batalionach etaty oficerów wywiadowczych i kapelanów. Łącznie KOP miał w połowie 1926 r. dwadzieścia cztery bataliony piechoty i dwadzieścia szwadronów kawalerii. W planach operacyjnych wojny przeciwko Rosji (do 1926 r.) KOP miał stanowić osłonę mobilizacji powszechnej, a w późniejszym okresie konfliktu stałby się bazą do formowania jednostek rezerwowych. Część jednostek (2, 16, 17. i 18. Bataliony Graniczne) formowało 150. i 184. Rez. Pułki Piechoty z osłonowych Dywizji Piechoty. W ewentualnym konflikcie z Niemcami KOP miał osłaniać granicę wschodnią. Wymagało to jednak uzupełnienia uzbrojenia KOP o większą ilość broni maszynowej i stworzenie pododdziałów artylerii.

W związku z faktem, że sformowanie 6. Brygady KOP pozbawiło inne brygady odwodów dowódca KOP wnioskował o utworzenie nowych batalionów. Okres formowania pięciu nowych batalionów granicznych (o numerach 25-29) nazywany jest czasem czwartym etapem formowania KOP trwał od 1.05.1927 r. do 31.12.1927 r. W jego ramach uzupełniono dodatkowymi kompaniami 19. Batalion Graniczny Słobódka, 22. Batalion Graniczny Nowe Troki, przemianowany 23. Batalion Graniczny Orany oraz utworzono dwa dowództwa półbrygad (4 oficerów, 4 podoficerów, 10 szeregowych, 1 pw, 12 kbk, 1 kb, 1 szabla, 6 koni, 1 bryczka, 1 samochód osobowy) w ramach 3. i 6. Brygady KOP. Przeorganizowywano również szwadrony kawalerii (przy nie zmienionym stanie osobowym) - dowódca z drużyną, dwa plutony po cztery zmniejszone sekcje, pluton ckm na taczankach.

Budynek sztabowy KOP

Organizacja KOP w grudniu 1927 r. przedstawiała się następująco:

* Dowództwo KOP
* 1. Brygada KOP: 3. Batalion Graniczny Hoszcza, 4. Batalion Graniczny Derdekały, 11. Batalion Graniczny Ostróg, 26. Batalion Odwodowy Żytyń, 3. Szwadron Kawalerii Derdekały, 11. Szwadron Kawalerii Ostróg, Szkoła Podoficerów Zawodowych Piechoty KOP, Szkoła Podoficerów Zawodowych Kawalerii KOP, Szkoła Podoficerów Niezawodowych Brygady
* 2. Brygada KOP: 8. Batalion Graniczny Stołpce, 9. Batalion Graniczny Kleck, 27. Batalion Odwodowy Snów, 9. Szwadron Kawalerii Stołpce, 10. Szwadron Kawalerii Radziwiłłmonty, 4. Szkolny Szwadron Kawalerii Niewirków, Szkoła Podoficerów Niezawodowych Brygady, Szkoła Tresury Psów Meldunkowych)
* 3. Brygada KOP: 1. Batalion Graniczny Budsław, 6. Batalion Graniczny Iweniec, 10. Batalion Graniczny Krasne, 28. Batalion Odwodowy Wołożyn, 1. Szwadron Kawalerii Budsław, 2. Szwadron Kawalerii Iweniec, 8. Szwadron Kawalerii Krasne, 3. Półbrygada KOP (5. Batalion Graniczny Łużki, 7. Batalion Graniczny Podświle, 6. Szwadron Kawalerii Łużki, 7. Szwadron Kawalerii Podświle), Szkoła Podoficerów Niezawodowych Brygady
* 4. Brygada KOP: 12. Batalion Graniczny Skałat, 13. Batalion Graniczny Kopyczyńce, 14. Batalion Graniczny Borszczów, 25. Batalion Odwodowy Czortków, 12. Szwadron Kawalerii Koszlaki, 13. Szwadron Kawalerii Czortków, 14. Szwadron Kawalerii Wasylkowice, Szkoła Podoficerów Niezawodowych Brygady
* 5. Brygada KOP: 2. Batalion Graniczny Bereźne, 15. Batalion Graniczny Ludwikowo, 16. Batalion Graniczny Sienkiewicze, 17. Batalion Graniczny Dawigródek, 18. Batalion Graniczny Rokitno, 5. Szwadron Kawalerii Żurno, 15. Szwadron Kawalerii Nowosiółki, 16. Szwadron Kawalerii Lenin, 17. Szwadron Kawalerii Rokitno, Szkoła Podoficerów Niezawodowych Brygady
* 6. Brygada KOP: 19. Batalion Graniczny Słobódka, 20. Batalion Graniczny Nowe Święciany, 21. Batalion Graniczny Niemenczyn, 22. Batalion Graniczny Nowe Troki, 18. Szwadron Kawalerii Druja, 20. Szwadron Kawalerii Nowe Swięciany, 6 Półbrygada KOP (23. Batalion Graniczny Orany, 24. Batalion Graniczny Sejny, 29. Batalion Odwodowy Suwałki, 19. Szwadron Kawalerii Olkienniki), Szkoła Podoficerów Niezawodowych Brygady
* Stacja Gołębi Pocztowych

Dywizjon Żandarmerii KOP (drużyna dowódcy, plutony żandarmerii przy każdej z sześciu brygad)

Najmniejszymi jednostkami organizacyjnymi było w czasie pokoju 357 strażnic (drużyna piechoty). Ostatecznego obsadzenia obu skrzydeł granicy wschodniej i północno-wschodniej dokonano w październiku 1927 r. Oddziały KOP, wychodząc poza pierwotne ustalenia, dodatkowo chroniły suwalski odcinek granicy polsko-niemieckiej oraz granicy polsko-rumuńskiej wzdłuż Dniestru. W grudniu 1927 r. liczył ok. 25 tys. żołnierzy. W 1928 r. ogólna długość granicy państwowej ochranianej przez KOP wynosiła ponad 2334 km. Na 1 km ochranianej granicy średnio przypadało około 11 żołnierzy. Żołnierze Korpusu ochraniali granice poprzez system posterunków, patroli, zasadzek, obław, eskorty oraz pracę wywiadowczą.

Formacja otrzymała uzbrojenie z zapasów mobilizacyjnych wojska, spowodowało to, że oddziały KOP dysponowały od początku istnienia kb i kbk Mannlicher wz. 1895, natomiast bataliony formowane w 1925 r. przejęły broń systemu Berthier - kb wz. 16 oraz kbk wz. 1892. W następnym roku broń austriacką wycofano, pozostawiono natomiast kb i kbk Berthier (jedynie 17, 18. Bataliony Graniczne oraz 16. Szwadron Kawalerii dysponowały kb i kbk wz. 1898 Mauser). Bronią zespołową były lkm wz. 15 Bergmann, rkm wz. 15 Chauchat a w plutonach ckm wz. 14 i wz. 25 Hotchkiss oraz wz. 08 Maxim.

W 1928 r. nastąpiły kolejne zmiany w strukturze KOP. Zreorganizowano wywiad KOP (utworzono Samodzielny Referat Informacyjno-Wywiadowczy KOP), stworzono nieetatowe drużyny saperów w batalionach. 26.08.1928 r. z dotychczasowych szkół podoficerskich piechoty KOP zorganizowano Batalion Szkolny KOP (dowódca z drużyną, trzy kompanie podoficerów niezawodowych, dwie kompanie podoficerów zawodowych, 32 oficerów, 82 podoficerów, 141 szeregowych, 600 elewów). Wprowadzono również nową strukturę batalionów granicznych i odwodowych, dostosowaną do przewidywanego planu wojny z Rosją, wzmacniającą siłę ognia pododdziałów i mającą na celu lepsze zintegrowanie KOP z formacjami liniowymi. Batalion graniczny tworzyły: drużyna dowódcy, pluton łączności, kadra kompanii szkolnej (dowódca z drużyną, dwa plutony piechoty i pluton ckm i broni towarzyszącej) oraz trzy kompanie piechoty z drużyną dowódcy i trzema plutonami każda (łącznie 25 oficerów, 195 podoficerów, 570 szeregowych, 59 koni, 16 psów, 60 gołębi, 32 pw, 240 kbk, 445 kb, 44 rkm, 2 ckm, 26 szabel, 1 armata piechoty, 1 moździerz, 17 wozów, 6 biedek, 4 kuchnie, 1 motocykl, 7 rowerów). Natomiast batalion odwodowy, przeznaczony również do zadań rozpoznawczych, tworzyły: drużyna dowódcy, pluton łączności, pluton ckm oraz trzy kompanie piechoty z drużyną dowódcy i trzema plutonami każda (łącznie 22 oficerów, 164 podoficerów, 501 szeregowych, 59 koni, 16 psów, 60 gołębi, 22 szable, 35 pw, 228 kbk, 354 kb, 36 rkm, 12 ckm, 36 garłaczy V.B., 14 wozów, 10 biedek, 3 kuchnie, 1 motocykl, 6 rowerów). Utworzono ośrodki wyszkolenia pionierów brygad (3 podoficerów, 10 szeregowych) przy 1, 3, 9, 17, 21, 25. Batalionach Granicznych.

Od 8.05.1929 nowym dowódcą KOP został płk Stanisław Zosik-Tessaro (odwołanie gen. Minkiewicza przez marsz. Piłsudskiego nastąpiło w niecodziennych okolicznościach). Wchłonięcie batalionów odwodowych przez 6. Brygadę KOP wymusiło odtworzenie jednostek odwodowych KOP, pojawiła się również potrzeba silniejszej ochrony granic polsko-litewsko-niemieckiej na Suwalszczyźnie oraz polsko-sowiecko-rumuńskiej w Małopolsce. Od 14.07.1929 r., w wyniku kolejnej reorganizacji, nastąpiło zwiększenie stanów etatowych i reorganizacja dotychczasowych pododdziałów, zlikwidowano obie Półbrygady KOP, a 3. i 6. Brygady połączono, tworząc następnie z ich pododdziałów Brygadę KOP Wilno oraz Brygadę KOP Grodno. Pozostałym brygadom nadano nazwy regionów lub miejscowości, w których stacjonowały, otrzymały one nazwy 2. Brygada KOP Nowogródek, 5. Brygada KOP Polesie, 1. Brygada KOP Wołyń, 4. Brygada KOP Podole. Utworzono również, w składzie Brygad KOP Wilno, Nowogródek i Podole, cztery nowe dowództwa pułków (Głębokie, Wołożyn, Wilejka, Czortków), podporządkowując im pododdziały stacjonujące na obszarach odpowiedzialności. Dokonano również podziału szwadronów kawalerii na dwie grupy - północną i południową. Zreorganizowano służbę duszpasterską i wywiadowczą, ta ostatnia składała się z Samodzielnego Referatu Informacyjno-Wywiadowczego przy Dowództwie KOP, referatów informacyjnych brygad oraz Pułku KOP Wołożyn (razem dziewięć samodzielnych placówek wywiadowczych), ponadto 3, 11, 12, 14, 19 i 23. Bataliony Graniczne posiadały etaty oficerów informacyjnych. Bataliony piechoty wyposażone zostały ponadto w moździerze wz. 18 oraz lekkie armaty piechoty wz. 16 TR.

W wyniku tych zmian, w końcu 1929 r. KOP składał się z:

* Dowództwo KOP z Samodzielnym Referatem Wywiadowczym (dziewięć placówek przy brygadach i pułkach)
* Brygada KOP Grodno: 23. Batalion Graniczny Orany, 24. Batalion Graniczny Sejny, 29. Batalion Odwodowy Suwałki, 19. Szwadron Kawalerii Olkienniki, Ośrodek Wyszkolenia Pionierów
* Brygada KOP Wilno: Pułk KOP Głębokie (5. Batalion Graniczny Łużki, 6. Szwadron Kawalerii Łużki, 7. Szwadron Kawalerii Podświle), Pułk KOP Wilejka (1. Batalion Graniczny Bereźne, 10. Batalion Graniczny Krasne, 1. Szwadron Kawalerii Budsław, 8. Szwadron Kawalerii Krasne), 19. Batalion Graniczny Słobódka, 20. Batalion Graniczny Nowe Święciany, 21. Batalion Graniczny Niemenczyn, 22. Batalion Graniczny Nowe Troki, 18. Szwadron Kawalerii Druja, 20. Szwadron Kawalerii Nowe Święciany, Ośrodek Wyszkolenia Pionierów
* Brygada KOP Nowogródek: Pułk KOP Wołożyn (6. Batalion Graniczny Iweniec, 28. Batalion Odwodowy Wołożyn, 6. Szwadron Kawalerii Łużki), 8. Batalion Graniczny Stołpce, 9. Batalion Graniczny Kleck, 27. Batalion Odwodowy Snów, 2. Szwadron Kawalerii Iweniec, 10. Szwadron Kawalerii Kleck, Ośrodek Wyszkolenia Pionierów, Szkoła Tresury Psów Meldunkowych
* Brygada KOP Polesie: 2. Batalion Graniczny Bereźne, 15. Batalion Graniczny Ludwikowo, 16. Batalion Graniczny Sienkiewicze, 17. Batalion Graniczny Dawigródek, 18. Batalion Graniczny Rokitno, 5. Szwadron Kawalerii Żurno, 15. Szwadron Kawalerii Hancewicze, 16. Szwadron Kawalerii Bystrzyce, 17. Szwadron Kawalerii Rokitno, Ośrodek Wyszkolenia Pionierów
* Brygada KOP Zdołbunów: 3. Batalion Graniczny Hoszcza, 4. Batalion Graniczny Derdekały, 11. Batalion Graniczny Ostróg, 26. Batalion Odwodowy Żytyń, 3. Szwadron Kawalerii Derdekały, 11. Szwadron Kawalerii Ostróg, 4. Szkolny Szwadron Kawalerii Niewirków, Ośrodek Wyszkolenia Pionierów
* Brygada KOP Podole: Pułk KOP Czortków (13. Batalion Graniczny Kopyczyńce, 14. Batalion Graniczny Borszczów, 13. Szwadron Kawalerii Czortków, 14. Szwadron Kawalerii Zaleszczyki), 12. Batalion Graniczny Skałat, 25. Batalion Odwodowy Czortków, 12. Szwadron Kawalerii Hnillice Wlk., Ośrodek Wyszkolenia Pionierów
* Dywizjon Żandarmerii KOP (drużyna dowódcy, plutony żandarmerii przy każdej z sześciu brygad)
* Batalion Szkolny
* Stacja Gołębi Pocztowych

Razem było to dwadzieścia cztery bataliony graniczne (osiemnaście trójkompanijnych, sześć czterokompanijnych, razem siedemdziesiąt osiem kompanii) rozmieszczonych w 372 strażnicach, pięć batalionów odwodowych (piętnaście kompanii), dwadzieścia szwadronów kawalerii. Stan osobowy KOP wynosił wówczas około 27 tys. ludzi. Ochronę granicy realizował KOP systemem kordonowym, w pasie o głębokości ok. 30 km od linii granicznej (podzielonym na strefę nadgraniczną o szerokości 2-6 km i obszar powiatu granicznego). Każdej brygadzie przydzielono odcinek ochrony, który dzielił się na pasy (obszary) batalionowe, z te z kolei na odcinki (obszary) kompanijne, w skład których wchodziły strażnice (drużyny) KOP. Kompanie odwodowe każdego batalionu wspierały kompanie pierwszego rzutu (poszczególne strażnice) lub stanowiły odwody dowódcy odcinka. Bataliony odwodowe (później wzmocnione saperami i artylerią) i szwadrony kawalerii zabezpieczały pas graniczny w głębi obszaru obrony oraz stanowiły odwód dowódcy brygady.

W 1930 r. utworzono dowództwo Pułku KOP Sarny, pięć dodatkowych kompanii granicznych, a batalion szkolny przekształcono w Centralną Szkołę Podoficerską KOP w Osowcu, rozbudowaną następnie w 1931 r. Od października 1930 r. dowódcą KOP był gen. bryg. Jan Kruszewski. W zakresie uzbrojenia rozpoczęto w 1930 r. wymianę w całym KOP broni ręcznej na kb i kbk wz. 1898 Mauser, wprowadzono rkm wz. 28 Browning i wycofano dotychczasowe lkm/rkm oraz ckm wz. 25 Hotchkiss.

Kontynuowano również zmiany w wywiadzie KOP. Pracą operacyjną miał od stycznia 1931 r. kierować Oddział Służby Granicznej KOP, a w celu lepszego zabezpieczenia rozpoznania utworzono w tym samym roku (15.11.1931 r. - 15.12.1931 r.) placówki wywiadowcze w Tarnopolu i Wołożynie. Postulowane od czasu powstania formacji zwiększenie siły ognia pododdziałów i dostosowanie do zadań w czasie wojny zrealizowano dopiero w 1931 r. Wzmocniono bataliony graniczne tworząc w nich kompanie karabinów maszynowych, zamiast dotychczasowych plutonów ckm oraz utworzono plutony ckm w szwadronach. Rozwinięto kadry kompanii szkolnych w kompanie odwodowe batalionów, likwidując jednocześnie plutony odwodowe w kompaniach granicznych. Działania inżynieryjne miało prowadzić od tego czasu (wg niektórych opracowań od 1934 r.) sześć brygadowych kompanii saperów, zorganizowanych według trzech typów (dowódca z drużyną, dwa lub trzy plutony saperów po trzy lub cztery drużyny, drużyna gospodarcza, 3-4 oficerów, 9-13 podoficerów, 80-106 szeregowych) i rozwiniętych z Ośrodków Wyszkolenia Pionierów. Saperzy otrzymali lkm wz. 08/15 Maxim. Po przeprowadzonej reorganizacji Centralna Szkoła Podoficerska KOP składała się z komendy, dwóch kompanii strzeleckich, kompanii specjalistów, dwóch kompanii ckm i kompanii szkolnej podoficerów zawodowych. Według koncepcji użycia w czasie zagrożenia KOP miał wzmacniać wojsko regularne i wykonywać zadania rozpoznania sił i kierunków działań przeciwnika, jednakże rozproszenie sił na dużych przestrzeniach stawiało pod znakiem zapytania te wytyczne.

Z końcem 1931 r. ukształtowała się docelowa struktura organizacyjna KOP, która wyglądała następująco:

* Dowództwo KOP (ze Sztabem, Inspektoratem PW i WF KOP, Kompanią Sztabową)
* Brygada KOP Grodno: 23. Batalion Graniczny Orany, 24. Batalion Graniczny Sejny, 29. Batalion Odwodowy Suwałki, 19 Szwadron Kawalerii Olkienniki, Kompania Saperów Grodno
* Brygada KOP Wilno: Pułk KOP Głębokie (5. Batalion Graniczny Łużki, 7. Batalion Graniczny Podświle, 6. Szwadron Kawalerii Łużki, 7. Szwadron Kwalerii Podświle, 18. Szwadron Kawalerii Druja), Pułk KOP Wilejka (1. Batalion Graniczny Budsław, 10. Batalion Graniczny Krasne, 1. Szwadron Kawalerii Budsław, 8. Szwadron Kawalerii Stołpce), 19. Batalion Graniczny Słobódka, 20. Batalion Graniczny Nowe Święciany, 21. Batalion Graniczny Niemenczyn, 22. Batalion Graniczny Troki, Kompania Saperów Wilno
* Brygada KOP Nowogródek: Pułk KOP Wołożyn (6. Batalion Graniczny Iweniec, 28. Batalion Odwodowy Wołożyn, 2. Szwadron Kawalerii Bereźne), 8. Batalion Graniczny Stołpce, 9. Batalion Graniczny Kleck, 27. Batalion Odwodowy Snów, 9. Szwadron Kawalerii Stołpce, 10. Szwadron Kawalerii Krasne, Kompania Saperów Stołpce, Szkoła Tresury Psów Meldunkowych
* Brygada KOP Polesie: Pułk KOP Sarny (2. Batalion Graniczny Bereźne, 18. Batalion Graniczny Rokitno, 5. Szwadron Kawalerii Żurno, 17. Szwadron Kawalerii Rokitno), 15. Batalion Graniczny Ludwikowo, 16 Batalion Graniczny Sienkiewicze, 17. Batalion Graniczny Rokitno, 15. Szwadron Kawalerii Hancewicze, 16. Szwadron Kawalerii Bystrzyce, Kompania Saperów Stolin
* Brygada KOP Wołyń: 3. Batalion Graniczny Hoszcza, 4. Batalion Graniczny Derdekały, 11. Batalion Graniczny Ostróg, 26. Batalion Odwodowy Żytyń, 3. Szwadron Kawalerii Derdekały, 11. Szwadron Kawalerii Ostróg, Szkoła Podoficerów Zawodowych Kawalerii, 4. Szwadron Szkolny Kawalerii Niewirków, Kompania Saperów Hoszcza
* Brygada KOP Podole: Pułk KOP Czortków (13. Batalion Graniczny Kopyczyńce, 14. Batalion Graniczny Borszczów, 25. Batalion Odwodowy Czortków, 13. Szwadron Kawalerii Czortków, 14. Szwadron Kawalerii Zaleszczyki), 12. Batalion Graniczny Skałat, 12. Szwadron Kawalerii Hnillice Wlk., Kompania Saperów Czortków
* Centralna Szkoła Podoficerska KOP
* Dywizjon Żandarmerii KOP

Dalszy rozwój organizacyjny i liczebny KOP miał doprowadzić z jednej strony do wzmocnienia i uszczelnienia granicy wschodniej RP, a z drugiej zbliżyć organizację pododdziałów KOP do pododdziałów liniowych, umożliwiając batalionom i szwadronom KOP realizację zadań operacyjnych w pierwszej fazie wojny z Rosją Sowiecką. Cały czas prowadzona była także reorganizacja wywiadu korpusu, świadczy to o tym, że do tej formy uzyskiwania informacji przywiązywano dużą wagę, doskonaląc struktury i metody działania. W 1933 r. z Dowództwa KOP wyłączono, powstałe na bazie Oddziału Służby Granicznej, Szefostwo Wywiadu KOP, któremu podporządkowane były ekspozytury Oddziału II Sztabu Generalnego nr 1 Wilno (placówki wywiadowcze Suwałki, Wilno, Słobódka, Głębokie, Wilejka, Iweniec, Stołpce, Łuniniec) i nr 5 Lwów (placówki wywiadowcze Sarny, Równe, Tarnopol, Czortków). Licząca 238 ludzi służba wywiadowcza KOP prowadziła wywiad płytki i kontrwywiad zaczepny na terytorium Litwy i Okręgów Wojskowych ZSRR oraz kontrwywiad w polskim pasie granicznym, wyłączonym spod kompetencji Referatów Informacyjnych Okręgów Korpusu nr II, III, VI i IX.

W tym okresie batalion graniczny składał się z drużyny dowódcy, plutonu łączności, dwóch do czterech kompanii granicznych (od czterech do dziewięciu strażnic), jednej do trzech kompanii odwodowych z dwoma plutonami i kompanii ckm z czterema plutonami. Liczba strażnic batalionu zależała od długości ochranianego odcinka, warunków terenowych w pasie granicznym oraz stanu bezpieczeństwa odcinka. Kompanie odwodowe batalionów wzmacniały strażnice w razie zagrożenia lub działały na korzyść całego odcinka. Odwodami dowódców brygad były bataliony odwodowe o strukturze: dowódca z drużyną, pluton łączności, drużyna pionierów, trzy kompanie strzeleckie po trzy plutony każda, kompania ckm i broni towarzyszącej z trzema plutonami; ponadto 29. Batalion Odwodowy Suwałki posiadał kompanie graniczną (25 oficerów, 195 podoficerów, 560 szeregowych, 59 koni, 60 gołębi, 16 psów, 32 pw, 240 kbk, 445 kb, 44 rkm, 8 ckm, 1 armata piechoty, 1 moździerz, 26 szabli, 17 wozów, 6 biedek, 4 kuchnie, 1 motocykl, 7 rowerów). Bataliony odwodowe działały w pasie ochranianym przez brygadę, były mobilnym odwodem jej dowódcy. Z kolei szwadron kawalerii stanowił odwód dowódcy pułku lub brygady, w uzasadnionych przypadkach o jego użyciu mógł decydować również dowódca batalionu granicznego.

W planach operacyjnych obowiązujących w latach 1926-1935 KOP miał w przypadku wojny z Rosją osłonić mobilizację, ześrodkowanie i rozwinięcie wojsk poszczególnych armii. Natomiast w przypadku wojny z Niemcami pododdziały Korpusu, oprócz osłony granicy, formowałyby wielkie jednostki (Dywizje Piechoty Rez.). W projektach z 1930 r. planowano wystawienie pięciu rezerwowych Dywizji Piechoty z KOP (Dywizje Piechoty Rez. Grodno, Wilno, Szczara, Polesie, Podole). Jednakże obowiązujący w latach plan 1926-1937 mobilizacyjny S przewidywał utworzenie z oddziałów Korpusu jedynie trzech Dywizji Piechoty Rez.

W ciągu trzech następnych lat (1934-1936) dokonano jedynie niewielkich zmian organizacyjnych, z których najważniejsze to dalsze dostosowanie szwadronu kawalerii Niewirków do szkolenia i podporządkowanie go Dowództwu KOP, utworzenie kilku kompanii strzeleckich oraz podział szwadronów kawalerii na trzy grupy inspekcyjne. Pod koniec 1934 r. KOP liczył 910 oficerów, 2662 podoficerów zawodowych, 640 podoficerów nadterminowych, 22 119 szeregowych i 271 pracowników kontraktowych. W ostatnim dniu 1934 r. KOP składał się z Dowództwa KOP (Warszawa), Dywizjonu Żandarmerii (Warszawa) z sześcioma plutonami, Szefostwa Wywiadu (Warszawa), Centralnej Szkoły Podoficerskiej (Osowiec), Szkoły Tresury Psów Meldunkowych (Nowogródek), Szkolnego Szwadronu Kawalerii Niewirków, sześciu dowództw brygad (Grodno, Wilno, Nowogródek, Polesie, Wołyń, Podole), pięciu dowództw pułków (Głębokie, Wilejka, Wołożyn, Sarny, Czortków), dwudziestu czterech batalionów granicznych, pięciu batalionów odwodowych, dziewiętnastu szwadronów kawalerii, sześciu kompanii saperów. Wycofano wówczas wszystkie kb i kbk systemu Berthier i ckm wz. 14 Hotchkiss (co oznaczało, że w zakresie broni ręcznej i lekkiej maszynowej KOP dysponował takim samym wyposażeniem jak formacje liniowe, jedynie ckm i moździerze były starszych typów), wprowadzono niewielkie ilości nowych wzorów, takich jak pm wz. 28, ckm wz. 30 Browning-Colt, granatników wz. 30 i moździerzy wz. 28/31. Zlikwidowano placówkę wywiadowczą Wołożyn.

Żołnierz KOP

Plan modernizacji Wojska Polskiego opracowany przez KSUS w 1936 r. (zasadnicza część) i realizowany faktycznie w latach 1937-39 (planowano jego zakończenie do 1.04.1942 r.) wzmacniał siłę ognia pododdziałów KOP. Batalion miał otrzymać dodatkowo 4 armaty ppanc, 18-24 kb ppanc (po 2 na pluton strzelecki), 3 rkm (razem 24), 9 granatników i 4 moździerze. Złożono w związku z tym zapotrzebowanie na 83 armaty ppanc wz. 36, całkowite zapotrzebowanie określono na 99 szt. armat.

W 1937 r. podjęto zasadniczą reformę KOP, połączoną z wprowadzeniem nowej koncepcji ochrony granicy wschodniej RP. Planowana reorganizacja miała przekształcić system ochrony granicy z dotychczas obowiązującego kordonowego na patrolowo-wywiadowczy. W związku z tym przygotowano reorganizację KOP, będącą efektem dotychczasowych doświadczeń w zakresie ochrony granicy oraz nowych koncepcji zmieniającego się systemu administracyjno-obronnego państwa. Pododdziały Korpusu miały być zgrupowane w mniejszych formacjach (pułkach), dzięki temu zamierzano osiągnąć większą elastyczność dowodzenia. Przyjęcie nowych rozwiązań systemu ochrony granicy spowodowało rozwiązanie 23.02.1937 r. Brygad KOP Wilno, Nowogródek, Wołyń oraz Pułku KOP Czortków i utworzenie w ich miejsce Pułków KOP Wilno, Snów, Zdołbunów oraz sformowanie dwóch dodatkowych batalionów odwodowych (Berezwecz i Wilejka, wszystkie powstające od tej pory bataliony nie posiadały numerów tylko nazwy). Zreorganizowano Brygady KOP Polesie i Podole, Pułki KOP Głębokie, Wilejka, Sarny oraz Bataliony Graniczne Budsław, Krasne, Troki, Niemenczyn, Nowe Święciany. Utworzono Duszpasterstwo Katolickie KOP.

W związku z przyjętym w latach 1936-1937 planem modernizacji Wojska Polskiego rozwój ilościowy KOP nie był przewidziany, planowano natomiast rozwój jakościowy - zwiększenie potencjału bojowego pododdziałów poprzez wprowadzenie nowych wzorów uzbrojenia, zmianę struktur i unowocześnienie wyposażenia. Rezultatem modernizacji miało być osiągnięcie przez jednostki KOP pełnych stanów etatowych, natomiast w zakresie ilości oraz jakości uzbrojenia i wyposażenia stanów takich jak jednostki piechoty, kawalerii i artylerii wojska regularnego. Stopniowe unowocześnianie uzbrojenia wojska czynnego miało być powiązane z równoczesnym zwiększaniem siły pododdziałów KOP.

17.07.1937 r. rozpoczęto kolejną reorganizację Korpusu, już od 26.08.1937 r. posiadano w strukturach KOP artylerię: zorganizowano baterie artylerii Kleck i Osowiec oraz trzybateryjny dywizjon artylerii Czortków (łącznie 18 armat wz. 1897 oraz lkm wz. 08/15 Maxim). Od 17.07.1937 r. obowiązywał również nowy etat wszystkich kompanii granicznych z integralnym plutonem odwodowym. Zwiększono samodzielność KOP jako odrębnej formacji wojskowej, tworząc Szefostwa Łączności i Intendentury. Ponadto wraz z zakończeniem w końcu 1937 r. (przynajmniej formalnym) pierwszego etapu budowy umocnień Polesia sformowano również Batalion Specjalny (Forteczny) Sarny (poczet dowódcy, pluton łączności, kompanie Somino, Straszów, Czudel po kilka plutonów fortecznych, odwodowych, ckm, artylerii i drużyna gospodarcza), przeznaczony do obsadzenia budowanych od 1936 r. fortyfikacji odcinka Sarny. Batalion podporządkowany został dowódcy Pułku KOP Sarny. W zakresie uzbrojenia rozpoczęto wymianę moździerzy wz. 18 na nowsze wz. 28, wycofano armaty piechoty wz. 16 TR, a do wyposażenia ośmiu batalionów wprowadzono armaty przeciwpancerne wz. 36.

Pod koniec 1937 r. w skład Korpusu Ochrony Pogranicza wchodziły:

* Dowództwo KOP
* Centralna Szkoła Podoficerska KOP z Baterią Artylerii Osowiec
* Dywizjon Szkolny Kawalerii Niewirków
* Brygada KOP Grodno: Batalion Graniczny Sejny, Batalion Graniczny Orany, Batalion Odwodowy Suwałki
* Pułk KOP Wilno: Batalion Graniczny Troki, Batalion Graniczny Niemenczyn, Batalion Graniczny Nowe Święciany, Szwadron Kawalerii Nowe Święciany
* Pułk KOP Głębokie: Batalion Graniczny Słobódka, Batalion Graniczny Łużki, Batalion Graniczny Podświle, Batalion Odwodowy Berezwecz, Szwadron Kawalerii Druja, Szwadron Kawalerii Łużki, Szwadron Kawalerii Podświle
* Pułk KOP Wilejka: Batalion Graniczny Budsław, Batalion Graniczny Krasne, Batalion Odwodowy Wilejka, Szwadron Kawalerii Budsław, Szwadron Kawalerii Krasne, Kompania Saperów Wilejka
* Pułk KOP Wołożyn: Batalion Graniczny Iweniec, Batalion Odwodowy Wołożyn, Szwadron Kawalerii Iweniec
* Pułk KOP Snów: Batalion Graniczny Stołpce, Batalion Graniczny Kleck, batalion odwodowy Snów, Szwadron Kawalerii Stołpce, Szwadron Kawalerii Kleck, Kompania Saperów Stołpce, bateria artylerii Kleck
* Brygada KOP Polesie: Batalion Graniczny Ludwikowo, Batalion Graniczny Sienkiewicze, Batalion Graniczny Dawigródek, Szwadron Kawalerii Hancewicze, Kompania Saperów Stolin
* Pułk KOP Sarny: Batalion Graniczny Rokitno, Batalion Graniczny Bereźne, Szwadron Kawalerii Rokitno, Szwadron Kawalerii Żurno, Szwadron Kawalerii Bystrzyce, Batalion Specjalny Sarny
* Pułk KOP Zdołbunów: Batalion Graniczny Hoszcza, Batalion Graniczny Derdekały, Batalion Graniczny Ostróg, batalion odwodowy Żytyń, Szwadron Kawalerii Mizocz, Szwadron Kawalerii Derdekały, Kompania Saperów Hoszcza
* Brygada KOP Podole: bataliony Batalion Graniczny Skałat, Batalion Graniczny Kopyczyńce, Batalion Graniczny Borszczów, Batalion Odwodowy Czortków, Szwadron Kawalerii Hnillice, Szwadron Kawalerii Czortków, Szwadron Kawalerii Zaleszczyki, Kompania Saperów Czortków, Dywizjon Artylerii Czortków
* Dywizjon Żandarmerii
* Pluton Radiotelegraficzny
* Kierownictwa Rejonów Intendentury: Grodno, Wilejka, Łachwa, Czortków
* Stacje Gołębi Pocztowych: Postawy, Smorgonie, Bogdanów, Baranowicze, Sarny, Buczacz
* Szefostwo Wywiadu (Warszawa): Ekspozytury O/II Sztabu Głownego nr 1 Wilno, nr 5 Lwów, dziesięć placówek wywiadowczych
* Rejony PW i WF: Wilno, Nowogródek, Polesie, Wołyń, Podole.

Stan osobowy formacji wynosił wówczas 886 oficerów, 2639 podoficerów zawodowych, 840 podoficerów nadterminowych, 21719 szeregowych i 217 pracowników kontraktowych. Reorganizacja KOP zbliżyła struktury pododdziałów do modelu istniejącego w wojsku liniowym.

Opracował: Tomasz Kwasek [kwato]